Tri mẫu là cây gì? Tác dụng và vị thuốc từ Tri mẫu

Thông tin tên, loài, phân bố

Tri mẫu có tên khoa học là Anemarrhena aspheloides Bunge. Cây thuộc họ Hành Alliaceae. Dược liệu tri mẫu là phần thân rễ phơi hoặc sấy khô của loại cây cỏ này. Cây này vốn tên là Chi mâu, có nghĩa là trứng con kiến vì lúc mầm cây này mọc lên trông giống trứng con kiến. Về sau, tên của cây được đọc chệch thành Tri mẫu. 

Cây tri mẫu thường sinh sống chủ yếu tại Trung Quốc. Cho đến nay, loại dược liệu này chưa thấy trồng ở nước ta. 

Mô tả cây tri mẫu

Tri mẫu là một loại cỏ sống lâu năm. Cây có thân rễ dày, dẹt và chạy ngang. Rễ cây có màu đỏ hay màu vàng, một phần thân rễ được bao bọc bởi gốc lá. Lá của cây tri mẫu có hình dải dài, mọc tụ tập ở gốc thành cụm dày. Gốc cây có nhiều bẹ to mọc ốp vào nhau. Đầu của lá tri mẫu có đầu thuôn nhọn và hai mặt của lá nhẵn. Lá mọc vòng quanh gốc, có độ dài khoảng 20 đến 30cm. 

Tri mẫu ra hoa vào khoảng tháng 7 và tháng 8. Hoa mọc thành cụm ở giữa thành bông hoa nhỏ có màu trắng. Mỗi hoa có kích thước nhỏ, có hương thơm, thường nở vào buổi chiều. Bao hoa có màu trắng hoặc màu tía nhạt. Quả tri mẫu có cánh hình trứng, màu đen. Đầu quả nhọn, bên trong có chứa 1 – 2 hình tam giác.

Cây tri mẫu là một loại thảo dược

Bộ phận dùng, thu hái, sơ chế, bảo quản

Bộ phận dùng để làm thuốc của cây tri mẫu là phần thân rễ. Người ta thường thu hoạch tri mẫu vào tháng 3, tháng 4 hàng năm. 

Người nông dân sẽ đào lấy thân rễ, rửa sạch rồi đem phơi hoặc sấy khô. Trước khi dùng để làm thuốc, phần thân rễ này cần được sơ chế qua bằng cách tẩm nước muối hoặc tẩm rượu nhạt rồi đem sao. Sau khi đã sơ chế theo phương pháp Y Học Cổ Truyền, dược liệu cần được bảo quản ở nơi khô ráo, tránh độ ẩm cao.

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, trong thân rễ của tri mẫu có các thành phần như saponin và sapogenin steroid như sarsasapogenin, sarsasapogenin glycosid. Ngoài ra, dược liệu này còn có chứa một số thành phần hóa học khác như norlignan (hinokiresinol, oxyhinokiresinol), glycan (anemaran A, B, C và D), xanthon C-glucosid (mangiferin, isomangiferin).

Tri mẫu trong Đông y có vị đắng, tính lạnh và không độc. Dược liệu này có công dụng tư thận, bổ thùy, tá hỏa, thường được dùng chữa bệnh tiêu khát (đái đường), hạ thuỷ, ích khí. Thường được dùng để làm thuốc chữa ho, tiêu đờm, chữa sốt, sốt do viêm phổi. Cụ thể tác dụng của loại thảo dược tri mẫu này là:

• Tác dụng hạ nhiệt: Theo kết quả nghiên cứu thực nghiệm, tri mẫu có tác dụng hạ nhiệt rất rõ. 
• Tác dụng kháng khuẩn: Dược liệu này có tác dụng ức chế mạnh các loại trực khuẩn thương hàn, trực khuẩn đường ruột và tụ cầu khuẩn.
• Tác dụng an thần: Tri mẫu có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của hệ thần kinh. Chẳng hạn như khi kết hợp với Hoàng bá để làm giảm tính kích thích tình dục. Hoặc phối hợp với toan táo nhân để làm giảm tính hưng phấn vỏ đại não, trị tình trạng mất ngủ. Khi kết hợp với quế chi để làm giảm đau đối với viêm khớp. Kết hợp với bạch thược để giúp trị chứng run co giật cơ. 
• Có tác dụng hóa đờm: Xét về mặt dược lý cổ truyền của thuốc, tri mẫu có tác dụng thanh nhiệt nhuận phế, tư thận bổ thủy.

Cây tri mẫu có nhiều công dụng chữa bệnh

Trị chứng bụng chướng to, rất cứng rắn, chân tay nhỏ, ăn uống không được

Dùng kết hợp các vị tri mẫu, đan sâm, độc hoạt, hải tảo, quỷ vũ tiến, tần bông cùng hai vị khác chưa xác định. Thang thuốc này có tác dụng lợi tiểu tiện, ăn uống được bệnh dần dần khỏi.

Trị viêm phổi

Dùng 5g tri mẫu, 10g tang bạch bì, 8g mạch môn đông dùng để sắc trong 600ml khi cô lại còn 200ml. Chia thuốc thành 3 lần trong ngày để uống. 

Trị bệnh cương dương

Tất cả các vị thuốc bao gồm: tri mẫu, hoàng bá, xa tiền, mộc thông, thiên môn đông, cam thảo sống các vị bằng nhau, mỗi vị thuốc 4g. Đem thang thuốc này để sắc uống. 

Trị động thai

Đem 80g đi tán nhỏ, bột đem trộn với mật ong rồi viên thành viên bằng hạt ngô. Mỗi ngày người bệnh uống 20 viên với nước cháo. 

Trị hắc lào

Chỉ cần lấy tri mẫu mài với dấm. Sau đó dùng thuốc bôi lên vị trí bị hắc lào. 

Trị phì đại tuyến tiền liệt

Dùng tri mẫu, hoàng bá và ngưu tất mỗi loại 20g kết hợp với 30g đơn sâm, 10g đại hoàng và 40g ích mẫu thảo. Tất cả đem sắc uống trong một ngày. 

Bài thuốc chữa viêm đường tiết niệu mãn tính

Thang thuốc này bao gồm tri mẫu và hoàng bá mỗi vị 8g, hoài sơn và sơn thù mỗi vị 12g kết hợp với trạch tả, bạch linh và đan bì mỗi vị 9g. Tất cả đem đi tán thành bột mịn, luyện với mật để làm viên hoàn. Mỗi ngày dùng uống từ 10-12g viên hoàn cùng với nước muối nhạt, mỗi ngày 3 lần. 

Nhiều bài thuốc được làm từ rễ tri mẫu

Khi sử dụng tri mẫu để trị bệnh, bạn cần chú ý một số vấn đề sau:

• Không được dùng tri mẫu liên tục trong nhiều ngày vì nó có thể gây tiêu chảy. 
• Chưa có nghiên cứu về độ an toàn của tri mẫu cho người mang thai. Do đó, để đảm bảo an toàn người phụ nữ mang thai thì cần tham khảo ý kiến của bác sĩ. 
• Không dùng tri mẫu cho người bệnh thận dương hư – mạch hai bộ xích vi nhược và người bệnh đại tiện lỏng.

Như vậy, tri mẫu là một loại thảo dược có công dụng trị nhiều loại bệnh trong y học. Khi sử dụng thuốc đều có hai mặt lợi và hại, cho nên khi sử dụng cần phải cân nhắc. Do đó, trước khi dùng cần phải tham khảo ý kiến của người có chuyên môn để đảm bảo an toàn và hiệu quả.